آشنایی با «التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم» سمیح عاطف الزین

«التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم» تألیف سمیح عاطف الزین (1344 - 1435ق./1926 - 2014م.) است. این تفسیر یک مجموعۀ 14 جلدی است و در این مجموعه، مؤلف پیرامون موضوعات مختلف مرتبط با قرآن کریم بحث کرده است.

مروری بر محتوای این مجموعه، این نتیجه را به‌دست می‌دهد که از عنوان «تفسیر موضوعی» که بر این مجموعه گذاشته شده، معنای مشهور آن مد نظر نبوده است. معنای مشهور تفسیر موضوعی از این قرار است:

بیان آموزه‌های مرتبط با یک موضوع خاص، با توجه به آیات مختلف قرآن کریم در یک یا چند سوره. _{(ویکی شیعه به نقل از: مسلم، مصطفی؛ مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص16)}

ظاهراً سمیح عاطف زین در «التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم» به بیان مطالبی پرداخته که اگرچه به‌نوعی با آموزه‌های قرآن کریم مرتبط است، اطلاق تفسیر موضوعی با تعریف بالا بر آن منطبق نیست؛ چنانچه از عناوین هر یک از مجلدات این مجموعه نیز چنین نتیجه‌ای حاصل می‌شود*:

• جلد 1: معجم تفسیر مفردات ألفاظ القرآن الکریم
• جلد 2: قصص الأنبیاء فی القرآن الکریم
• جلد 3: إعراب فی القرآن الکریم
• جلد 4: خاتم النبیین محمد صلى الله علیه وآله وسلم (بخش اول)
• جلد 5: خاتم النبیین محمد صلى الله علیه وآله وسلم (بخش دوم)
• جلد 6: أمثال والمثل والتمثل والمثلات فی القرآن الکریم
• جلد 7: معرفة النفس الانسانیة فی الکتاب والسنة: علم النفس (بخش اول)
• جلد 8: معرفة النفس الانسانیة فی الکتاب والسنة: علم النفس (بخش دوم)
• جلد 9: علم اصول الفقه میسر: المقدمة
• جلد 10: العبادات
• جلد 11: العقود والمطعومات والمشروبات
• جلد 12: المعاملات والبینات والعقوبات
• جلد 13 و 14: فهارس

نکتۀ دیگری که در مورد این مجموعه با بررسی مجلدات اول و دوم آن به نظر رسید، آن است که این مجموعه، خالی از استنادات علمی است و این برای چنین اثری نقصی بسیار بزرگ به‌شمار می‌رود. به‌عنوان مثال، ایشان در اوایل جلد دوم در حدود یک صفحه به بررسی واژۀ «قصّة» و مشتقات آن می‌پردازد، اما حتی یک پاورقی استنادی در آن مشاهده نمی‌شود.

برای بررسی این مجموعه و مؤلف آن نیاز به مطالعۀ مفصل‌تری است و علاقه‌مندان می‌توانند به عنوان موضوع پژوهشی آن را به مطالعه بگذارند.

____________________
* عمدۀ عناوین مجلدات این تفسیر از وبگاه کتابخانه ملی قطر اقتباس شده است.

آشنایی با سمیح عاطف زین مؤلف «التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم»

این متن، ترجمه‌ای است از متن عربی معرفی سمیح عاطف الزین در وبگاه ایشان. در ادامۀ این مطلب، متن عربی مذکور نیز آمده است. از شما خوانندۀ گرامی استدعا دارم تا در صورت وجود اشتباه در این ترجمه، نگارنده را برای اصلاح آن یاری بفرمایید. متشکرم.

وبگاه سمیح عاطف الزین:

www.samih-atef-elzein.com

معرفی «سمیح عاطف الزین»

سمیح عاطف الزین یک متفکر برجستۀ اسلامی درزمینۀ دعوت به وحدت مسلمانان به‌دور از تعصبات فرقه‌ای است. وی مجموعه‌ای پرشمار از تألیفات را بر اساس ارزش‌های اصیل اسلامی که ازنظر عمق اصیل اسلامی منحصربه‌فرد و نشأت‌گرفته از کتاب خداوند متعال و راهنمایی‌های پیامبرش بودند، منتشر کرد. او از این طریق، اصرار داشت تأکید کند که اسلام هم دین است و هم دولت، هم ایده است و هم روش؛ و برای انسانیت، رستگاری وجود ندارد مگر با پیروی از این دین یکتاپرستی؛ دینی که به میزان تعهد مردم به قوانین و احکام شرعی آن، در میانشان برادری ایجاد می‌کند؛ قوانینی که قادر است عدالت را مستقر کند و جوامعی عاری از سلطه و استثمار پدید آورد. درعین‌حال، وی از مسلمانان را دعوت کرد تا با اتخاذ قانونی اسلامی، شریعت خدای متعال را اقامه کنند تا زندگی و ارزش‌ها و مفاهیم جدیدی را که مبانی آن را خاتم پیامبران محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم بنا نهاد، از سر بگیرند.

او یکی از معدود افراد دوران معاصر است که هدف خود را تحقق سخن خداوند متعال «أَن اقیموا الدینَ ولا تتفرقوا فیه» (شوری: 13) قرار داده‌اند؛ به همین خاطر زندگی او نمونه‌ای زنده از دعوت‌کننده‌ای بود که از منبع اسلام ناب و مبرا از غلو، الهام گرفته و از فکر، روش زندگی، اسلوب و گفتاری امروزی و منحصربه‌فرد استفاده می‌کند. وی خانۀ خود را به مرکزی علمی و محلی برای دانش‌اندوزی و تعلیم و تربیت اسلامی تبدیل کرد و ایدۀ نهضت مسلمانان و رستاخیز مجدد آنان به‌عنوان پیام‌آوران تمدن در بین ملت‌ها را پایه‌گذاری کرد.

پیرامون او گروهی مؤمن که خواستار وحدت جامع اسلامی بودند، گرد آمدند؛ گروهی که وسوسۀ فتنه‌ها عزم و ارادۀ او را از بین نمی‌بُرد، تعصب‌های نفسانی، او را شکست نمی‌داد، مملو از ایده‌هایش بود و دیدگاه‌هایش را برای فراخوان وحدت مسلمانان انباشته کرده بود؛ و این در جهت تصدیق قول خداوند بود که «وَلْتَکُنْ منکم امَّة یدعون الى الخیرِ ویأمرون بالمعروفِ ویَنْهَوْنَ عن المنکرِ واولئک هُمُ المفلحون» (آل‌عمران: 104)

سمیح عاطف الزین در سال 1926 میلادی (134ق.) در روستای «شحور» در جنوب لبنان متولد شد و در سال 2014 میلادی (1435ق.) از دنیا رفت. وی سال‌های عمرش را وقف تألیف و نوشتن کرد و به‌عنوان یک متفکر و داعی شناخته می‌شد.

تألیفات او بیش از 150 عنوان بود که برخی از آن‌ها به انگلیسی، فرانسوی و آلمانی ترجمه شده‌اند[1]. وی در کتاب‌های خود به جنبه‌های فکری و لغوی ویژه‌ای از واژگان قرآنی پرداخته که مورد تحسین متخصصان و دانشمندان و اقبال عموم مسلمانان قرار گرفته است؛ به‌ویژه کتاب «خاتَمُ النبیینَ محمدٌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» که به‌حق برگزیدۀ کتبی است که درزمینۀ زندگی‌نامۀ شریف و مطهر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم نوشته شده است.

آشنایی با مفهوم تحقیق و تصحیح متون اسلامی

در حین معرفی منابع به دانشجویان درس مأخذشناسی تفاسیر قرآن کریم، به مفهوم «تصحیح» و «تحقیق» برمی‌خوریم. مثلاً در نرم‌افزار جامع‌التفاسیر، در شناسنامۀ تفسیر «مجمع البیان» مرحوم طبرسی چاپ سوم سال 1372 شمسی انتشارات ناصرخسروی تهران آمده: «مصحح: فضل الله یزدی طباطبایی؛ هاشم رسولی».

برای آشنایی با این اصطلاح، هم از پرسش از متخصصان استفاده کردم و هم در اینترنت به جستجو پرداختم.

جناب آقای دکتر توکلی، مدیر واحد تحقیق مرکز طبع و نشر قرآن کریم، پیرامون این موضوع، توضیحاتی دادند که به شرح زیر است:

«تصحیح و تحقیق، دو مقولۀ جدا از یکدیگر هستند و شاید بتوان گفت ارتباط آن‌ها از نوع عموم و خصوص من وجه (وجود اختلاف در عین داشتن اشتراک) است.

در عرف جهان اسلام و مخصوصاً کشورهای عربی، تحقیق یک کتاب؛ یعنی احیاء یک نسخۀ خطی و چاپ آن همراه با توضیحات علمی در حاشیۀ کتاب. معمولاً اولین کاری که یک محقق می‌کند، نسخه‌هایی از یک کتاب خطی مربوط به قرون گذشته را که در کتابخانه‌ها وجود دارد، می‌یابد و بعد از تطبیق نسخه‌ها و مشخص کردن اختلاف آن‌ها، متن را پیاده‌سازی می‌کند و [اجزاء آن را] ارجاع می‌دهد. سپس متن اصلی کتاب را بازخوانی و آن را تبیین می‌کند؛ اگر جایی از متن، مغلق (دارای پیچیدگی) یا مبهم است، در پاورقی توضیح می‌دهد، ترجمۀ (زندگینامه) رجال (اشخاص) ذکرشده در کتاب را از کتب تراجم نقل می‌کند، آیات و روایات را مستند می‌کند و اگر نقد یا توضیحی پیرامون گفته‌های مؤلف دارد، آن‌ها را نیز در حاشیه می‌آورد.

«تحقیق» سطوح مختلفی دارد؛ در برخی موارد، حداقلِ آن به‌کار می‌رود؛ یعنی تنها بازنویسی نسخه و مستندسازی آیات و روایات؛ اما سطوح بالاتری هم دارد که علاوه بر این موارد، شامل همان نقد کردن و حاشیه زدن بر کلام مؤلف -که در بالا ذکر شد- می‌شود.

پیرامون این علم، کتب مختلفی وجود دارد که در کتابخانۀ مرکز طبع و نشر قرآن کریم هم موجود هستند؛ از جمله «اصول تحقیق التراث» تألیف عبدالهادی فضلی¹، و «اصول کتابة البحث العلمی و تحقیق المخطوطات» تألیف یوسف المرعشلی. این دو کتاب، روش تحقیق یک کتاب را در قالب دانشگاهی توضیح داده‌اند.

اما «تصحیح» کار متفاوتی است؛ تصحیح یعنی بازخوانی کردن یک متن و اصلاح اشکالات آن؛ و شاید بتوان گفت در مرحلۀ اول (بازنویسی، حروف‌چینی و تطبیق متون برای تشخیص اختلافات) با «تحقیق» هم‌پوشانی دارد.

همچنین با جستجویی که در فضای اینترنت داشتم، به مقاله‌ای دوقسمتی با عنوان «روش تصحیح انتقادی و نشر متون اسلامی» که در سال 1362 در مجلۀ «حوزه» به چاپ رسیده است، برخوردم. با مرور این مقاله، مطالب مفیدی دیدم که می‌تواند برای ارائه در کلاس، مفید باشد. نسخۀ متنی این مقاله تقدیم می‌شود:

بخش اول     بخش دوم

این مدخل از یک دانشنامۀ ادبیات هم می‌تواند در این زمینه مفید باشد:

تصحیح متون

____________________

1. بنا بر توضیحات استاد حمید رضا مستفید، این کتاب، جزوۀ درسی استاد عبدالهادی فضلی در درس ایشان در دانشگاهی در عربستان -احتمالاً دانشگاه جده- است.

پاورپوینت معرفی 7 تک نگاره موضوعی قرآن کریم در تألیفات شیعه

این پاورپوینت شامل معرفی مختصر هفت تک‌نگاره‌ی موضوعی قرآن کریم در تألیفات شیعه است، و جهت تدریس درس مأخذشناسی تفاسیر قرآن کریم در دانشگاه اراک تولید شده است.

عناوینی که در این فایل معرفی شده‌اند، به شرح زیر هستند:

1. طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن - رهبر معظم انقلاب
2. المقالات التفسیریة* - سید جمال الدین اسدآبادی
3. مقدمه‌ای بر جهان‌بینی توحیدی - شهید مرتضی مطهری
4. زن در آینه‌ی جلال و جمال - آیت الله جوادی آملی
5. آیات ولایت در قرآن - آیت الله مکارم شیرازی
6. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن - آیت الله مصباح یزدی
7. فی رحاب القرآن -آیت الله محمد مهدی آصفی